Zengezur Koridoru, günümüz Kafkasya jeopolitiğinin en kritik konularından biri haline gelmiştir. 2020 Karabağ Savaşı sonrasında imzalanan ateşkes anlaşmasıyla gündeme gelen bu koridor projesi, bölgesel ve küresel güçlerin stratejik hesaplarının odağında yer almaktadır. Bu kapsamlı makalede, Zengezur Koridoru’nun coğrafi konumunu, tarihsel arka planını, stratejik önemini ve büyük güçlerin bu koridor üzerindeki planlarını detaylı olarak inceleyeceğiz.
Zengezur Koridoru Nedir?
Tanım ve Konum
Zengezur Koridoru, Azerbaycan’ın ana topraklarını, Ermenistan’ın güneyinden geçerek Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne bağlayacak olan ulaşım koridorudur. Bu koridor, yaklaşık 40-45 kilometre uzunluğunda olması planlanan ve Ermenistan’ın Syunik (Zengezur) bölgesinden geçecek bir kara ve potansiyel olarak demiryolu bağlantısını ifade etmektedir.
Coğrafi Detaylar
Koridor güzergahı şu bölgeleri kapsamaktadır:
Başlangıç Noktası: Azerbaycan’ın güneybatısı (Zengilan bölgesi) Geçiş Bölgesi: Ermenistan’ın Syunik vilayeti (Meghri bölgesi) Bitiş Noktası: Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti (Azerbaycan’a bağlı)
Güzergah, Aras Nehri vadisi boyunca uzanmakta ve İran sınırına paralel olarak ilerlemektedir. Topografik olarak dağlık ve engebeli bir araziden geçmesi planlanan koridor, mühendislik açısından zorluklar barındırmaktadır.
Tarihsel Arka Plan
Antik ve Orta Çağ Dönemi
Zengezur bölgesi, tarih boyunca stratejik öneme sahip olmuştur:
İpek Yolu Bağlantısı: Bölge, tarihi İpek Yolu’nun güney rotalarından birinin geçtiği alan olarak ticari öneme sahipti. Doğu-Batı ticaretinde önemli bir geçiş noktası olan bu bölge, farklı medeniyetlerin buluşma noktası olmuştur.
İmparatorluklar Dönemi:
- Pers İmparatorluğu hakimiyeti (MÖ 6. yüzyıl – MS 7. yüzyıl)
- Arap fetihleri (7-9. yüzyıllar)
- Selçuklu ve Moğol dönemleri (11-14. yüzyıllar)
- Safevi ve Osmanlı mücadeleleri (16-18. yüzyıllar)
Rus İmparatorluğu Dönemi (1813-1917)
Gülistan Antlaşması (1813) ve Türkmençay Antlaşması (1828): Bu antlaşmalarla bölge Rus İmparatorluğu’nun kontrolüne geçmiştir. Rus yönetimi altında:
- Demografik değişimler yaşanmıştır
- Ermenilerin bölgeye yerleşimi teşvik edilmiştir
- Stratejik askeri üsler kurulmuştur
Sovyet Dönemi (1920-1991)
1920-1921 Sınır Düzenlemeleri: Sovyet yönetimi, Kafkasya’da yeni sınırlar çizerken:
- Zengezur bölgesi Ermenistan SSC’ye verildi
- Nahçıvan, Azerbaycan’a bağlı özerk cumhuriyet oldu
- Karabağ, Azerbaycan içinde özerk bölge statüsü aldı
Bu dönemde Azerbaycan’ın ana toprakları ile Nahçıvan arasındaki doğrudan kara bağlantısı kesilmiş, ulaşım Ermenistan üzerinden veya İran üzerinden sağlanmaya başlanmıştır.
Bağımsızlık Sonrası Dönem (1991-2020)
Birinci Karabağ Savaşı (1988-1994):
- Ermenistan-Azerbaycan arasındaki çatışmalar bölgeyi etkiledi
- Nahçıvan’ın izolasyonu derinleşti
- Tüm ulaşım bağlantıları kesildi
Ara Dönem (1994-2020):
- Diplomatik girişimler sonuçsuz kaldı
- Bölgesel projeler (BTK Demiryolu gibi) Ermenistan’ı bypass etti
- Nahçıvan, sadece İran üzerinden Azerbaycan’a bağlanabildi
2020 Savaşı ve 10 Kasım Anlaşması
İkinci Karabağ Savaşı (27 Eylül – 10 Kasım 2020)
44 gün süren savaş, Azerbaycan’ın askeri zaferiyle sonuçlandı. Savaşın sonuçları:
- Azerbaycan, işgal altındaki toprakların büyük bölümünü geri aldı
- Ermenistan ağır kayıplar verdi
- Rusya, barış gücü olarak bölgeye yerleşti
10 Kasım 2020 Üçlü Bildirisi
Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya liderleri tarafından imzalanan bildirinin 9. maddesi Zengezur Koridoru’nun temelini oluşturur:
Madde 9’un Özeti: “Bölgedeki tüm ekonomik ve ulaşım bağlantıları açılacaktır. Ermenistan, Azerbaycan’ın batı bölgeleri ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında engelsiz ulaşımı garanti eder. Ulaşımın kontrolü Rusya Federal Güvenlik Servisi (FSB) Sınır Muhafızları tarafından sağlanacaktır.”
Stratejik Önemi
Jeopolitik Boyut
Bölgesel Güç Dengesi: Zengezur Koridoru, Kafkasya’daki güç dengelerini yeniden şekillendirecek potansiyele sahiptir:
- Azerbaycan için:
- Nahçıvan’la doğrudan kara bağlantısı
- Türkiye ile kesintisiz kara bağlantısı
- Bölgesel güç konumunun pekişmesi
- Enerji ve ticaret rotalarında merkezi konum
- Türkiye için:
- Türk dünyasına doğrudan kara bağlantısı
- Orta Asya pazarlarına erişim
- Çin’e alternatif kara güzergahı
- Bölgesel etki alanının genişlemesi
- Ermenistan için:
- Egemenlik endişeleri
- İran’la sınır bağlantısının potansiyel riski
- Rus garantörlüğüne bağımlılık
- Ekonomik fırsatlar ve riskler dengesi
- İran için:
- Ermenistan’la kara sınırının stratejik değeri
- Kuzey-Güney koridorundaki konumu
- Türk etkisinin artması endişesi
- Transit geçiş avantajlarının kaybı riski
- Rusya için:
- Bölgesel hakemlik rolü
- Askeri varlığın meşruiyeti
- Güney Kafkasya’da kalıcı etki
- Batı-Doğu rekabetinde denge unsuru
Ekonomik Boyut
Ticaret ve Transit: Koridor, önemli ekonomik fırsatlar sunmaktadır:
- Ulaşım Maliyetlerinin Düşmesi:
- Nahçıvan-Azerbaycan arası taşımacılık maliyetlerinde %70’e varan düşüş
- Transit süresinin 10-12 saatten 3-4 saate inmesi
- Lojistik verimliliğin artması
- Yeni Ticaret Rotaları:
- Türkiye-Azerbaycan-Türkmenistan-Kazakistan-Çin güzergahı
- Orta Koridor’un güçlenmesi
- Kuzey-Güney koridoruyla entegrasyon potansiyeli
- Bölgesel Kalkınma:
- Sınır bölgelerinde ekonomik canlanma
- Yeni istihdam olanakları
- Altyapı yatırımları
Enerji Boyutu
Enerji Koridorları: Zengezur Koridoru, enerji nakil hatları için de önem taşımaktadır:
- Doğalgaz:
- Türkmenistan gazının Türkiye’ye nakli
- TANAP’a alternatif/tamamlayıcı güzergah
- Nahçıvan’ın enerji güvenliği
- Elektrik:
- Azerbaycan-Nahçıvan-Türkiye elektrik hattı
- Bölgesel enerji entegrasyonu
- Yenilenebilir enerji projelerinin bağlanması
- Petrol:
- Alternatif petrol nakil güzergahları
- BTC boru hattına tamamlayıcı rotalar
Büyük Güçlerin Planları ve Pozisyonları
Amerika Birleşik Devletleri
Stratejik Yaklaşım: ABD, Zengezur Koridoru’na temkinli ama destekleyici yaklaşmaktadır:
- Jeopolitik Hesaplar:
- Rusya’nın bölgesel etkisini dengeleme
- İran’ın izolasyonunu sürdürme
- Batı-Doğu enerji koridorlarını çeşitlendirme
- Diplomatik Pozisyon:
- Barışçıl çözüm vurgusu
- Ermenistan’ın egemenlik haklarına saygı
- Bölgesel işbirliğinin teşviki
- Ekonomik İlgiler:
- Amerikan şirketlerinin bölgesel projelere katılımı
- Enerji güvenliği perspektifi
- Çin’in Kuşak ve Yol girişimine alternatif
Rusya Federasyonu
Çok Boyutlu Strateji: Rusya, koridorda merkezi rol oynamaktadır:
- Askeri Kontrol:
- FSB sınır muhafızlarının konuşlandırılması
- 2025’e kadar geçerli barış gücü mandası
- Stratejik kontrol noktalarının denetimi
- Diplomatik Manevra:
- Ermenistan ve Azerbaycan arasında dengeleyici rol
- KGAÖ (Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü) üzerinden etki
- İran’la koordinasyon
- Ekonomik Çıkarlar:
- Kuzey-Güney koridorunun geliştirilmesi
- Trans-Sibirya demiryoluna rakip rotaların kontrolü
- Enerji nakil hatlarında söz sahibi olma
Çin Halk Cumhuriyeti
Kuşak ve Yol Perspektifi: Çin, koridoru Kuşak ve Yol Girişimi çerçevesinde değerlendirmektedir:
- Altyapı Yatırımları:
- Demiryolu projelerine finansman
- Liman ve lojistik merkezleri
- Dijital İpek Yolu bağlantıları
- Ticaret Rotaları:
- Avrupa’ya alternatif güzergah
- Orta Koridor’un güçlendirilmesi
- Çok modlu taşımacılık sistemleri
- Stratejik Ortaklıklar:
- Azerbaycan ve Türkiye ile işbirliği
- İran’la dengeleme politikası
- Rusya ile rekabet-işbirliği dengesi
Avrupa Birliği
Pragmatik Yaklaşım: AB, koridora dikkatli ama ilgili yaklaşmaktadır:
- Enerji Güvenliği:
- Güney Gaz Koridoru’nun tamamlayıcısı
- Enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi
- Yeşil enerji geçişinde kritik mineraller
- Ulaşım Bağlantıları:
- TEN-T (Trans-Avrupa Ulaşım Ağı) ile entegrasyon
- TRACECA’nın güçlendirilmesi
- Dijital ve yeşil koridor standartları
- Normatif Kaygılar:
- Ermenistan’ın egemenlik hakları
- Bölgesel barış ve istikrar
- İnsan hakları ve demokratik değerler
Türkiye
Stratejik Derinlik: Türkiye için Zengezur Koridoru hayati önem taşımaktadır:
- Türk Dünyası Vizyonu:
- Türk Devletleri Teşkilatı’nın güçlenmesi
- Kültürel ve ekonomik entegrasyon
- “Altı devlet, tek millet” söyleminin somutlaşması
- Ekonomik Fırsatlar:
- Orta Asya pazarlarına doğrudan erişim
- Transit ülke konumunun pekişmesi
- Yeni ticaret ve yatırım olanakları
- Jeopolitik Kazanımlar:
- Kafkasya’da artan etki
- Enerji merkezi olma hedefi
- Bölgesel güç projeksiyonu
İran
Savunmacı Pozisyon: İran, koridora temkinli yaklaşmaktadır:
- Güvenlik Endişeleri:
- Ermenistan sınırının stratejik değeri
- İsrail’in bölgesel varlığı korkusu
- Pan-Türkist tehdidi algısı
- Ekonomik Hesaplar:
- Transit avantajlarının korunması
- Kuzey-Güney koridorundaki konum
- Ermenistan ile ticari ilişkiler
- Diplomatik Denge:
- Rusya ile koordinasyon
- Azerbaycan ile pragmatik ilişkiler
- Bölgesel istikrar vurgusu
Mevcut Durum ve Gelişmeler
Altyapı Hazırlıkları
Azerbaycan Tarafı:
- Horadiz-Zengilan demiryolu hattının tamamlanması
- Zengilan Uluslararası Havalimanı’nın açılması
- Karayolu altyapısının modernizasyonu
- Sınır geçiş noktalarının hazırlanması
Ermenistan Tarafı:
- Altyapı çalışmalarında yavaş ilerleme
- Siyasi direncin devamı
- Alternatif rota önerileri (Crossroads of Peace projesi)
- Uluslararası garantör arayışları
Diplomatik Süreç
Üçlü Çalışma Grubu: Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan başbakan yardımcıları düzeyinde toplantılar:
- Teknik detayların görüşülmesi
- Güzergah belirleme çalışmaları
- Gümrük ve sınır prosedürleri
- Güvenlik düzenlemeleri
İkili Görüşmeler:
- Azerbaycan-Türkiye koordinasyonu
- Ermenistan-İran istişareleri
- Rusya’nın arabuluculuk girişimleri
- AB ve ABD’nin kolaylaştırıcı rolü
Zorluklar ve Riskler
Siyasi Zorluklar
- Egemenlik Tartışmaları:
- Ermenistan’ın toprak bütünlüğü endişeleri
- “Koridor” teriminin hassasiyeti
- Ekstraterritorial statü tartışmaları
- İç Politik Dinamikler:
- Ermenistan’da muhalefetin baskısı
- Milliyetçi söylemlerin etkisi
- Seçim dönemlerinde kutuplaşma
- Bölgesel Rekabet:
- Rusya-Batı rekabeti
- İran-Türkiye dengeleri
- Güney Kafkasya’da etki mücadelesi
Güvenlik Riskleri
- Askeri Tehditler:
- Sınır çatışmaları riski
- Sabotaj ve terör tehditleri
- Silahlı grupların varlığı
- Hibrit Tehditler:
- Siber saldırılar
- Dezenformasyon kampanyaları
- Ekonomik baskı ve yaptırımlar
Teknik ve Ekonomik Zorluklar
- Altyapı Maliyetleri:
- Tahmini 200-500 milyon dolar yatırım
- Finansman kaynaklarının belirsizliği
- İşletme ve bakım giderleri
- Coğrafi Zorluklar:
- Dağlık ve engebeli arazi
- Sismik aktivite riski
- İklimsel zorluklar
Gelecek Senaryoları
Optimist Senaryo
Başarılı Açılış (2025-2027):
- Koridorun planlanan zamanda açılması
- Bölgesel ekonomik entegrasyonun hızlanması
- Ermenistan’ın ekonomik kazanımlar elde etmesi
- Barış ve normalleşme sürecinin derinleşmesi
Uzun Vadeli Kazanımlar:
- Kafkasya’da kalıcı barış
- Ekonomik refah artışı
- Bölgesel işbirliği mekanizmaları
- AB entegrasyonu perspektifi
Realist Senaryo
Kısmi İlerleme (2025-2030):
- Sınırlı işlevsellikte açılış
- Kontrollü ve kısıtlı geçişler
- Rus denetiminin devamı
- Ekonomik faydaların sınırlı kalması
Orta Vadeli Durum:
- Kademeli normalleşme
- Güven artırıcı önlemler
- Alternatif rotaların paralel gelişimi
- Bölgesel dengelerin korunması
Pesimist Senaryo
Çıkmaz (2025 ve sonrası):
- Siyasi anlaşmazlıkların devamı
- Koridorun açılmaması
- Alternatif rotaların geliştirilmesi
- Bölgesel kutuplaşmanın derinleşmesi
Potansiyel Riskler:
- Yeni çatışmalar
- Ekonomik izolasyon
- Bölgesel istikrarsızlık
- Büyük güç rekabetinin şiddetlenmesi
Bölgesel ve Küresel Etkileri
Yeni İpek Yolu ve Orta Koridor
Zengezur Koridoru, Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi’nin Orta Koridor ayağını güçlendirecektir:
Rekabet Avantajları:
- Rusya’yı bypass eden rota
- Daha kısa mesafe ve süre
- Politik olarak çeşitlendirilmiş güzergah
- Çok modlu taşımacılık olanakları
Entegrasyon Potansiyeli:
- Bakü-Tiflis-Kars demiryolu ile bağlantı
- TITR (Trans-Hazar Uluslararası Taşıma Rotası) ile sinerji
- Avrupa-Kafkasya-Asya koridorunun tamamlanması
Enerji Jeopolitiği
Yeni Dinamikler:
- Türkmenistan gazının Avrupa’ya ulaşması
- Yeşil enerji koridorları
- Kritik mineral tedarik zincirleri
- Hidrojen ekonomisi potansiyeli
Güvenlik Mimarisi
Bölgesel Güvenlik:
- 3+3 formatının (Türkiye, Rusya, İran + Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan) işlevselliği
- NATO’nun dolaylı etkisi
- KGAÖ’nün rolünün yeniden tanımlanması
- Yeni güvenlik garantileri arayışı
Sonuç ve Değerlendirme
Zengezur Koridoru, sadece bir ulaşım projesi olmaktan öte, Kafkasya’nın ve daha geniş Avrasya coğrafyasının geleceğini şekillendirecek stratejik bir girişimdir. Projenin gerçekleşmesi, bölgesel güç dengelerini, ekonomik entegrasyonu ve jeopolitik dinamikleri köklü şekilde etkileyecektir.
Kritik Başarı Faktörleri:
- Siyasi İrade: Tüm tarafların uzlaşmacı yaklaşımı
- Güvenlik Garantileri: Uluslararası mekanizmaların devreye girmesi
- Ekonomik Teşvikler: Win-win formülünün bulunması
- Bölgesel Sahiplenme: Yerel aktörlerin sürece dahil edilmesi
- Uluslararası Destek: Büyük güçlerin yapıcı rolü
Temel Zorluklar:
- Güven Eksikliği: Tarihsel düşmanlıkların aşılması
- Egemenlik Hassasiyetleri: Hukuki statünün netleştirilmesi
- Bölgesel Rekabet: Çıkar çatışmalarının yönetilmesi
- Finansman: Sürdürülebilir kaynak yaratılması
- Güvenlik: Fiziki ve siber güvenliğin sağlanması
Zengezur Koridoru’nun açılıp açılmayacağı, nasıl işletileceği ve bölgesel etkilerinin ne olacağı, önümüzdeki yıllarda Kafkasya jeopolitiğinin en önemli gündem maddelerinden biri olmaya devam edecektir. Projenin başarısı, sadece Azerbaycan ve Ermenistan’ın değil, tüm bölgesel ve küresel aktörlerin yapıcı işbirliğine bağlıdır.
Koridor, doğru yönetildiği takdirde bölgesel barış ve refahın katalizörü olabilir. Ancak, yanlış ele alınırsa yeni gerilimlerin ve çatışmaların kaynağı haline gelebilir. Bu nedenle, tüm tarafların dikkatli, sabırlı ve uzlaşmacı bir yaklaşım sergilemesi, projenin sürdürülebilir başarısı için kritik öneme sahiptir.
- yüzyılın büyük güç rekabetinde, Zengezur Koridoru gibi stratejik ulaşım hatları, sadece ticaret yolları değil, aynı zamanda jeopolitik nüfuz alanlarının belirlenmesinde kritik rol oynayan unsurlardır. Bu bağlamda, koridorun geleceği, sadece Kafkasya’nın değil, Avrasya’nın güç dengelerini de etkileyecektir.
